Буландык

Википедия сайттаҥ
Јурт
Буландык
орустап Озёрное
50°54′31″ с. ш. 85°34′45″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Кеҥиниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1130[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗261[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 76 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649432
АТТК-ныҥ коды 84220855003
МТТК-ныҥ коды 84620455116
Буландык (Россия)
Буландык
Москва
Буландык (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Буландык (Алтай Республика)
Улалу
Буландык
 Медиафайлдар Викискладта

Буландык (орустап Озёрное) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Кеҥиниҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Буландык — булан јердиҥ аҥы. Буландык — кӧп буландарлу јер (аҥдык јер). Булан орустап лось[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ тал ортозында, Јал-Мӧҥкӱ, Теректи, Ӱч-Эҥмек сындардыҥ эдегинде, Кеҥи ле Буландык суулар Кеҥиниҥ кӧлине киргенинде турат. Мында Кеҥиниҥ кӧли бар, јурттаҥ 12 км туура, Буландык јурттыҥ јанында. Кеҥиниҥ чӧли деп Себиниҥ сыныныҥ алдында ойык ӧзӧктӧ кӧл. Кӧлди айландыра койу агашту кырлар, је кӧлдиҥ јараттарында агаш јок. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1130 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар[7].

Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна[8].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айландыра кырларыныҥ меес јаны каскак таш, арка јаны кӧп лӧ сабада тытла бӱркелген, суујакалай аралдарда кайыҥ, чиби, тал ла јӱзӱн-јӱӱр тайалар ӧзӧт. Буландык ӧзӧк база эмеш ачык јалаҥ јерлерлӱ, одор до, аш та салгадый[9].

Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар.

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 6 ором: Гаражту, Олјондо, Меесте, Јаҥы, Тӧс, Улу јеҥӱниҥ.

„Кеҥи-Буландык“ деп регионал учурлу јолдыҥ учы. Идентификационный темдеги 84К-99.

Буландык јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кеҥи 10 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 50 км
Республикан тӧс кала Улалу 200 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 290 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 612,0 км-деҥ 25 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Мындагы кӧлдӧргӧ јетире эски Чуйдыҥ трагы келген болгон. Эски трак Топучийдеҥ ала Себиниҥ эски боочызы ажыра (эмдиги јолдоҥ кайда да 10 км кӱнбадыштай), Туйакты кырды эбирип, Бештиҥ суузыныҥ бажына једеле, Ташту арт (орустап Каменное седло) ажыра Кеҥиниҥ кӧлине једет. Јолдыҥ бу ӱзӱгиниҥ узуны 20 км.

„Алтайдын Чолмоны“, „Сельчанка“ ла „Вестник Горно-Алтайска“, ГТРК „Горный Алтай“ газеттердиҥ ле телевидениениҥ журналисттери, тӱӱкичилер, ӱредӱчилер Аргымай Кулјынныҥ јолыла эски Чуйдыҥ трагыла Буландык јурттыҥ јаныла Кеҥиге јетире эки кӱндик экспедицияга јӱрген. Аргымай Кулјинниҥ , јондык ишчи, политик, укту малды Англиядаҥ экелген заводчик ле меценат ла промышленник кижиниҥ 150 јажына учурлай ӧткӱрилген экспедиция болгон.

»… Когда Аргымай Кульджин привёз племенных лошадей из Англии, в Бийске был большой шум, много народу собралось на вокзале, чтобы посмотреть на красивых скакунов. И что интересно, к коннозаводчику обращались с просьбой повременить с отъездом, чтобы как можно больше жителей города смогли полюбоваться на прекрасных животных. Помимо прочего Кульджин был и одним из первых промышленников. Вместе с братом Манди они построили маслосыроваренный завод, и через короткое время алтайские сыры стали пользоваться популярностью не только в столице Российской империи, но и в Европе. Аргымай помог сформировать коллекцию алтайской одежды для Российского этнографического музея в Санкт-Петербурге. Сегодня часть ее демонстрируется в Национальном музее на выставке «Тюркский мир» (Вера Кыдыева)"

.

Буландык ла Кеҥиге јетире эски Чуйдыҥ трагы сӱреен јараш, эмдиге јетире аҥ азыраачылар тузаланат.


Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[10]2011[11]2012[11]2013[11]2014[12]2015[13]2016[2]
258↘257→257↗260↗261↘252↗261

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 304 кижи болгон, олордыҥ 76 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[14]

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурттыҥ клубы. Магазин.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Карындаштык мӧҥкӱ. Совет јаҥ учун корогондорго (801)

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ташта јурамалдар (петроглифтер) (1062)[15];
  • јебрен корум (1061)[15];
  • Јебрен јурт (поселение) (1060)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Байлу туу. Кымыйык (994)[15];
  • Байлу суу (943) Јыланду болчок[15];
  • Аҥду таш (1064—1066)[15];
  • Таш оодор јер (орустап каменоломня) (1063)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Озерное
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=13263&cityname=Onguday-Russia
  6. ↑ Оҥдой. Климат[1]
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом „Алтын-Туу“, 2020
  10. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 15,7 15,8 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Буландык&oldid=36178"