Перейти к содержанию

Ийин

Википедия сайттаҥ
Јурт
Ийин
орустап Иня
Ийин
Ийин
50°27′22″ с. ш. 86°37′36″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Ийинниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 766[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗730[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 86 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649446
АТТК-ныҥ коды 84220820001
МТТК-ныҥ коды 84620420101
Номер в ГКГН 0153848
Ийин (Россия)
Ийин
Москва
Ийин (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Ийин (Алтай Республика)
Улалу
Ийин
 Медиафайлдар Викискладта

Ийин (орустап Иня) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ийинниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ийин орустап плечо[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ийин јурт Туулу Алтайдыҥ ортозында, Кадын сууныҥ јарадында, Бошту, Шилкырдыҥ (хрустальду)эдегинде. Ийинниҥ суузы Кадынга киргенинде турат.

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ ортозында, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Сайлугемниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ, Теректиниҥ сындарыныҥ эдегинде, Салјардаҥ агып тӱшкен Ийинниҥ суузы Кадынга киргенинде турат. Эбире Теректиниҥ, Јал Мӧҥкӱниҥ, Чуйдыҥ сындары, Кадринниҥ, Сымылтыныҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ тайгалары, Ӱлегемниҥ, Јайлугуштыҥ, Ийинниҥ суулары. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 766 метрге бийик[1].

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар куштар јӱрет. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.[7].

Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна[8].

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны тыт, мӧш агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[9]. Тайга-тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт[9]. Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[10].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 6 ором: Ветерандардыҥ, Едикеевтиҥ, Амыр-энчӱниҥ, Јаҥы, Энергетиктердиҥ. Јуртты кечире Чуйдыҥ трагы ӧдӧт, бу федерал учурлу кӧӧлик јолдыҥ темдеги Р-256. Јуугында Кичӱ Ийин Кичӱ Јаан Јаламан деп јурттар бар.

  • јурттыҥ тӱштӱк јанында Ийинниҥ суузын кечире кӧӧликтер ӧдӧр 2 кӱр;
  • јурттыҥ тӱндӱк ле кӱнчыгыш келтейлеринде 2 јойу кечетен кӱр;
  • эл-транспорт туратан токтоду јурттыҥ ортозында.
Ийин јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Ийин 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 68 км
Республикан тӧс кала Улалу 270 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 360 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 703,4 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ийин јурт 1900 јылда тӧзӧлгӧн. Кадын ла Кичӱ Ийин суулар бириккенинде турат. 1900 јылда Вяземский деп князьтыҥ ходатайствозыла Туулу Алтайга Барнаулдыҥ исправниги С. П. Лучшев ле инженер И. И. Биль аткарылган. Шиҥжӱ иштердиҥ кийнинеҥ инженер И. И. Билль Кадын кечире ӱч паром кечӱ јазаар керек деп бичиген. Кӱр-Кечӱ боомдо, Јаламан ла Ийинниҥ јанында. Јолды подрядла иштеген јуугында јаткан крестьяндар ла солдаттар јазаган. Алтай јон дорожная повинность учун иштеген. Баш подрядчик А. С. Смирнов деп којойым болгон, (Алтайское деп јурттаҥ). Кичӱ ийин јурттыҥ јанында јол јазаар иштиҥ башталганын керелеген таш бар. 1903 јылда Кадын кечире ӱчинчи паром бӱткен. Ийин јурттыҥ тӱӱкизи Чуйдыҥ трагыла тудуш. 1901 јылда Том-Турада по губернатор князь Вяземскийдиҥ Јарлыгы аайынча Чуйдыҥ трагын тудар деп јӧптӧлгӧн. Бу ӧйгӧ јетире Калка-Монгол исправникајерине јаҥыс ла таҥ атту једер арга болгон (гужевой тракт). Кӱӱк айдыҥ 7-чи кӱнинде Ф. П. Лучшев деп подрядчикке баштаткан иштер башталган. Јол эмдиги Ийинниҥ јерине јеткен. Совет јаҥ келгелекте мында тоолу ла биле јаткан. XX чактыҥ одузынчы јылдарында јурт ӧзӱп баштаган. Эмчилик тудулган, јууныҥ ӧйинде ол госпиталь болгон, школ, автобаза ЧВТ (Чуйский военизированный тракт), почта, балдардыҥ сады; ашкана, јаан ла јараш культура байзыҥы, механизаторлордыҥ школы. Горно-Алтайский автоном областьта В. И. Ленинге баштапкы кереес тургузылган.

Чуйдыҥ трагы оҥдолгон сайын Россия ла Тӱндӱк Монголияла саду тыҥыган тушта Ийинде автобаза «Союзтранс» ачылган. 1930-чы јылдарда Кичӱ Ийиннеҥ каналды кол кӱчиле казып, кичӱ-ГЭС туткан, электричество келген. 1934 јылда эки этаж общежитие, ашкана тудулган.

1934 јылда Ийинде Кадын кечире телекейде баштапкы двухкабельный илмектӱ кӱр тудулган. Срован был мост Инженер Цаплин Сергей Афанасьевич кӱрдиҥ проектин тургускан, кӱрдиҥ бойын тударга башкарган. Кӱрди айдуда улус туткан, 3 муҥ кижи, куру колло. Кӱр 1970 јылга јетире иштеген. 1994 јылда кӱрди РФ-ныҥ тӱӱкизиниҥ ле культуразыныҥ кереези деп јарлаган. 1970 јылда јаҥы кӱр тудулган.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга 268 кижи барган. 193 кижи ойто јанбаган. Јууныҥ кийнинде Чуйдыҥ трагыла Монгол јеринеҥ мал айдаган. Ийинде «Скотимпорт» деп пункт ачылган. Одорлордыҥ кеми 12990 га. Тӱк, эт алар ээлем иштеген. «Ининский козоводческий совхоз» деп адалган. Ийинде совхозто Ставропольский эчкиниҥ ноокызы јанынаҥ билим-шиҥжӱ институдыныҥ филиалы (Алтай ноокы отделение) иштеп баштаган. Тадыкин Василий Николаевич билим-селекция ишти башкарган. Ого «Знак почета» медаль берилген[11].

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[12]2011[13]2012[13]2013[13]2014[14]2015[15]2016[2]
798↘796↘746↘745↘742↘727↗730

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 862 кижи болгон, олордыҥ 86 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[16]

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ийинниҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • интернат;
  • стадион;
  • эмчилик;
  • тӱрген болуш эмчилик;
  • эмдер садар јер;
  • ашкана;
  • библиотека;
  • культура байзыҥы;
  • айылчыларга тура;
  • конор тура;
  • магазин — 7;
  • саду ӧткӱрер јер;
  • трактир;
  • ӧрт ӧчӱрер депо;
  • полицияныҥ участогы;
  • пекарня;
  • кӧӧликтер јепсеер јер (АЗС).

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ јурт ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. 20 МВт кӱчтӱ кӱнниҥ чогыла иштеер электростанция ачылган.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ада-тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (1053)[17];
  • Карындаштык мӧҥкӱ. Совет јаҥ учун корогондорго (797)[17];
  • Ийиннеҥ 4 км ыраакта мӧҥкӱсалгыштар (872—877,884-887,1201)[17];
  • Ийинниҥ (Цаплинниҥ) кӱри (878)[17];
  • В. И. Ленинге памятник (1936 г.)[18][19];
  • Ийинниҥ кӱри (Цаплинниҥ кӱри) Кадынды кечире 1936 јылда тудулган, телекейде баштапкы мындый кӱр болгон (висячий двухкабельный вантовый)[20].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ташта јурамалдар.(803—805, 882, 883, 983)[17];
  • Јебрен корумдар (806—815)[17];

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јайлугуш. Боочы (1085)[17];
  • Бош-Туу (820)[17];
  • Кайыр Јалбак (821)[17];
  • Сӧӧктӱ Тайга (822)[17] байлу тайгалар;
  • Таш тегериктер (880)[17];
  • Баатырдыҥ чакызы. Аҥду таш (881)[17];
  • Кадрин тоҥмок суу (891)[17];
  • Байлу — Кыйралу-Суу(1011)[17];
  • Кезер таш(951)[17].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ийинниҥ кӱри
    Ийинниҥ кӱри
  • Цаплинниҥ кӱри
    Цаплинниҥ кӱри
  • Ийинге јетпей јӱрӱп. Чуйдыҥ трагы
    Ийинге јетпей јӱрӱп. Чуйдыҥ трагы
  • В.И.Ленинниҥ кереези
    В.И.Ленинниҥ кереези
  • Ийинниҥ кезер тажы
    Ийинниҥ кезер тажы
  • Камень с бермы на Катуни между селами Малый Яломан и Иня
    Камень с бермы на Катуни между селами Малый Яломан и Иня

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Цаплин С. А. (..) — инженер-билимчи, Ленинградский институт инженеров путей сообщения божоткон. 13 авторский свидетельстволу телекейде јарлу инженер. Телекейлик выставкаларда јол јазаар машиналары кӧп катап кӧрӱде болгон. Телекейде баштапкы илмектӱ кӱрдиҥ авторы (16.01.1935—31.03.1936). 62 билим иш, ол тоодо 6 монография.

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Иня (Ийин)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 3 кӱни, 6141. Архивировано 1419269678.
  6. ↑ Оҥдой. Климат[1]
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ 9,0 9,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  10. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  11. ↑ Ийин. Тӱӱки[2]
  12. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  16. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 17,11 17,12 17,13 17,14 17,15 17,16 17,17 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  18. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610032035. Архивировано 1610213696.
  19. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605266863. Архивировано јаҥар айдыҥ 3 кӱни, 8406 јыл.
  20. ↑ Сведения из Единого государственного реестра объектов культурного наследия (памятников истории и культуры) народов Российской Федерации (рег.№ 041410061400005)

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Ийин&oldid=46664"