Ак-Боом
| Јурт | |
| Ак-Боом | |
|---|---|
| орустап Акбом | |
 Чуйдыҥ суузы ла трагы. Боомныҥ ӱстинеҥ | |
| 50°21′58″ с. ш. 87°02′04″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Оҥдой |
| Јурт јеезе | Ийинниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 915[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘19[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 93 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649446 |
| АТТК-ныҥ коды | 84220820007 |
| МТТК-ныҥ коды | 84620420106 |
| Номер в ГКГН | 0140494 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Ак-Боом (орустап Акбом) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ийинниҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Суујараттай кайыр кайалу кыр ол боом. Ак боом — ак кыр, ак туу. Ак-Боом орустап белая гора[4].
Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт Алтай Республиканыҥ чике ле ортозында, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Теректиниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ эдегинде, Чуйдыҥ суузыныҥ јарадында турат. Айландыра кырлар кају да, кайыр да, кедери чыккан јолдор сӱреен кату. Чуй-Оозында эки јаан суу бириге берет Кадын ла Чуй. Тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде Чуйдыҥ сын тайгалары, тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде Теректиниҥ сыны, тӱндӱк-кӱнбадыш јанында Себи-Бажыныҥ ла Сымылтыныҥ тайгалары. Јурт кызык јерде турат, бир келтейинде боом, бир јанында суу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 915 метрге бийик[1].
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Айландыра аҥдык јерлер кӧп. Азулу аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, агас, суузар ла о.ӧ. Туйгактулардаҥ мында булан, марал, элик, тооргы, јуҥма јӱрет. Оок аҥдардаҥ ӧркӧ, кӱжӱл, јоонмойын, кӧрӱк, сарас, јараа ла о.ӧ.[7]. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын[8]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.
Чуйдыҥ суузы балыкту, алдындазына кӧрӧ кезем астаган да болзо, эмди чараган, бел, ускуч, јылмай, сӧлӧм, чортон бар.
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Кадынды јараттай тыт, мӧш, чиби, терек, јодро, тал, ыргай, јӱзӱн-јӱӱр тайалар ла јыраалар ӧзӧт. Јайдыҥ ӧйинде кӧп тоолу ӧзӱмдер чечектейт, ӱрен берет. Бийиктей тайгаларда, тепсеҥдер ле одорлу јарлерде койу ӧлӧҥ лӧ эм тазыл-тамыр ӧзӱп таркайт. Алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек астаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл Бичигине» кирген. Кӧс кылбыгар чечектер јай туркунына ӧҥжип ӧзӧт: кӱӱктаман, кӱнкајы, кӱнчечек, таҥдалай, чейне, быркырууш, калаш чечек, чай чечек, ай чечек, саргай, кандык, буланат. Ого коштой јаҥыс ла Алтайда ӧзӱп турган эндемик ӧзӱмдер бар, јердиҥ ӱстинде олор база кайда да ӧспӧйт[9].
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 1 ором, Ак-Боом ором. Федерал учурлу кӧӧлик јолдо турат. Чуйдыҥ трагы Р-256 темдектӱ. Ак-Боом јурт Чуйдыҥ трагыныҥ 742 километринде турат. Јуугында турган јурттар: Јодро (6 км) ло Ийин (37 км). Эл-токтоду Ак-Боом.
| Ак-Боом јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ийин | 37 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой | 110 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 310 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 390 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4100 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 741,0 км-деҥ | 0 км |
Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
2002 јылдыҥ кандык айыныҥ 18 кӱнинде Алтай Республиканыҥ Башкарузы (тургун улусты јӧмӧп) Ийинниҥ јурт јеезезиниҥ јеринде Ак-Боом јурт тӧзӧлгӧнин јӧптӧгӧн. Эмдиги ӧйдӧ Чуйдыҥ јарадында Туулу Алтайдыҥ корулу јеринде караван-парк «Туристический комплекс Ак-Боом» турат, Ак-боом кырды кӧрӱп, оныҥ гротторын, куй таштарын, эски Чуйдыҥ трагыныҥ ӱзӱгин, ташта јурамалдарды, Совет јаҥ учун бажын салган партизан-красноармейецтердиҥ обелискин туристтер, јорык јӱрген улус јилбиркеп кӧрӧр аргалу.
Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
| 23 | →23 | →23 | ↘22 | →22 | ↘20 | ↘19 |
Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 15 кижи болгон, олордыҥ 93 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[14].
Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- «АК-Боом» деп Чуйдыҥ суузыныҥ јарадында туристтерге керектӱ комплекс;
- ашкана;
- айылчылардыҥ туразы;
- амыраар јер;
- магазин.
Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Туризм. Эл-токтоду Ак-Боом.
Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Ташта јурамалдар(732)[17];
- Јебрен тӱрк бичиктер (754)[17];
- Мӧҥкӱсалгыштар(755—757)[17];
- Јебрен курган (1106,1107,1108)[17];
- Озогы субак (971)[17]. Чуйдыҥ сол јарады;
- Сырнак деп јерде корум, јурттыҥ 2-2,5 км (1117, 1118)[17];
- Сеп деп јерде бир канча корумдар (3-3,8 км) (1192)[17].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].
Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
-
Чуйдыҥ суузы ла трагы. Боомныҥ ӱстинеҥ -
Чуйдыҥ трагыныҥ јалтанбас тискинчилерине кереес, Колька Снегиревко -
Оҥдой аймак, Чуйдыҥ трагы
Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ 1,0 1,1 Акбом
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=13263&cityname=Onguday-Russia
- ↑ Оҥдой. Климат[1]
- ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610031817. Архивировано 1610213696.
- ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
- ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
 Оҥдой аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Оҥдой јурт |  | |