Перейти к содержанию

Ийнеген

Википедия сайттаҥ
Јурт
Ийнеген
орустап Инегень
Ийнеген
Ийнеген
50°19′21″ с. ш. 86°41′39″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Ийинниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 750[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘176[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 99 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649446
АТТК-ныҥ коды 84220820005
МТТК-ныҥ коды 84620420111
Номер в ГКГН 0153847
Ийнеген (Россия)
Ийнеген
Москва
Ийнеген (Алтай Республика)
Ийнеген (Алтай Республика)
Улалу
Ийнеген
 Медиафайлдар Викискладта

Ийнеген (орустап Инегень) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ийинниҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ийнеген — эҥиген, бӧкӧйгӧн, бажырган.

Ийнеген орустап наклонившийся, нагнувшийся[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тал ортозында, Теректиниҥ, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Ӱч-Эҥмек сын тайгалардыҥ колтыгында, Ийнегенниҥ суузы Кадынга киргенинде турат. Кайыр, каскак кырларыныҥ тӱндӱк јаны арка-јышла бӱркелген, тӱштӱк јаны куу таш. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 750 метрге бийик[1].

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Оок аҥдар јӱрет: койон, тӱлкӱ, калазак, јоонмойын, сууныҥ кӱжӱли, јараа, кӧрӱк, кумдус, ӧркӧ, момон, сарас, агас, тийиҥ,токтонок, эрлен ле оноҥ до ӧскӧ[7]. Куштар агаш-аразында кӧп: томыртка, кӱӱле, каргаа, саҥыскан, кускун, тейлеген, мечиртке, јелечи, кӧктӧш, јалбагай ла о.ӧ.

Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[8]. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт[8].

Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[9].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 5 ором: Олјондо, Јараттай, Меесте, Садтыҥ, Тӧс, Колтышевтиҥ. Јурт Чуйдыҥ трагынаҥ (Р-256) 12 км ыраагында турат. Јуртка јетире Чуйдыҥ суузын кечире кӱр (узуны 75 м) ле Кадын кечире кӱр (узуны 141 м).

Ийнеген јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Ийин20 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой88 км
Республикан тӧс кала Улалу290 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы380 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва4100 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 714,0 км-деҥ12 км

Јурт 1626 јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јонныҥ тоозы
2010[10]2011[11]2012[11]2013[11]2014[12]2015[13]2016[2]
195↘194↗198↘191↘187↘182↘176

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 227 кижи болгон, олордыҥ 99 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[14]

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ийнегенниҥ баштамы школы;
  • эмчилик;
  • магазин;
  • Кадын кечире паром;
  • «Ийнеген» деп туристтер амыраар јер.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

«Ийнеген» деп туристтерле иштеер комплекс Кадынныҥ јарадында јурттаҥ 5 км тӱндӱктей турат. Улус амыраар 4 база бар (2019 јыл).

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Айры-Таш, јебрен корумдар (731, 871, 961, 1136, 1137)[15];
  • Ташта јурамалдар (869, 870, 871, 1014, 1033, 1034)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Байлу туу (.)[15];
  • Кара суу (..)[15].

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. 1 2 Инегень
  2. 1 2 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. 1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 21 кӱни, 6184. Архивировано 1419269678.
  6. ↑ Оҥдой. Климат
  7. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  8. 1 2 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  9. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  10. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. 1 2 3 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  15. 1 2 3 4 5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Ийнеген&oldid=46665"