Кыҥыраар

Кыҥыраар
	Јурт
Кыҥыраар
	орустап Малый Яломан
	50°29′52″ с. ш. 86°34′34″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Оҥдой
Јурт јеезе	Ийинниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	701 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗219 кижи (2016)
Ук-калыктар	алтайлар 100 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38845
Почтаныҥ индекси	649446
АТТК-ныҥ коды	84220820003
МТТК-ныҥ коды	84620420126
Номер в ГКГН	0154677
	Кыҥыраар Москва Кыҥыраар (Алтай Республика) Улалу Кыҥыраар
	Медиафайлдар Викискладта

Кыҥыраар (орустап Малый Яломан) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ийинниҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кыҥыраар — табыштанар, шыҥыраар орустап гремящий, будет звенеть, зазвенит^[4].

Алама — јулукту агашта ӧзӧр јаан јиилек орустап яблоко^[4].

Јал орустап грива коня^[4].

1957 јылга јетире јурт Каҥырар (Кынырар) деп атту болгон^[4].

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ ортозында, Јаламанныҥ суузы Кадынга киргенинде турат. Тӱштӱк-кӱнчыгыштан Чуйдыҥ сындары, Теректиниҥ сындары тӱштӱк-кӱнбадыш јанында, тӱндӱк-кӱнбадыш јанында Јал Мӧҥкӱниҥ Сындары. Јуугында тайгалар: Кадрин, Сымылты, Ӱч-Эҥмек, Јайлугуш. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 701 метрге бийик^[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал^[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)^[6].

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык јер: айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар^[7]. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар^[8]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы-јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 4 ором: Кадынныҥ, Садтыҥ, Тӧс. Бу Р-256 темдектӱ федерал учурлу кӧӧлик јол. Чике-Таманныҥ ӱстине јетире 33 км. Эл-токтоду јурттыҥ ортозы киреде турат.

Кыҥыраар јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире'
Администрациялык тӧс јер Ийин	8,8 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой	60 км
Республикан тӧс кала Улалу	260 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	350 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 695,3 км-деҥ	0 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[9]	2011^[10]	2012^[10]	2013^[10]	2014^[11]	2015^[12]	2016^[2]
219	↘218	↘215	↘211	↗216	↘214	↗219

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2002 јылдыҥ тооалыжыла 266 кижиниҥ 100 % алтайлар болгон^[3].

Окылу тил: орус, алтай^[13].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

баштамы школ;
стадион;
магазин — 2;
эмчилик;
культура байзыҥы.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ (лпх), јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Туризм.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Мӧҥкӱсалгыштар (1244—1247)^[14];
Јебрен корумдар (964—969, 990—993, 1018, 1087, 1088, 1089, 1159)^[14];
Ӧркӧш, корумдар (1163—1171)^[14];
Ташта јурамалдар (743)^[14];
Кара-Корум, петроглифтер (963, 1231, 1232)^[14];
Аныйак ӧзӧк, мӧҥкӱсалгыштар (744—746)^[14];
Бозоголу (773, 861, 948)^[14];
Озогы јебрен субактар (742)^[14].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[14].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Байлу туу — Кадрин (..)^[14];
Аржан суу (..)^[14].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Дилювиальная берма "каменный сад" на условно 100-метровой террасе р. Катуни (Горный Алтай) в районе пос. Малый Яломан. Чуйский тракт
Камень с бермы на Катуни между селами Малый Яломан и Иня

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Малчиев К. Ф. (1951—2020)- балетмейстер, балеттиҥ артизи, баштапкы алтай хореографиялык композициялардыҥ авторы, Арасей Федерацияда культураныҥ нерелӱ ишчизи.
Шумаров,Ногон (1947г.р.) — режиссёр, актёр, драматург, кожоҥчы ла кӱӱ чӱмдеечи. Арасей Федерацияныҥ нерелӱ артизи (1999).

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

↑ ^1,0 ^1,1 Малый Яломан
↑ ^2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ^3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
↑ Onguday, Russia Travel Weather Averages (Weatherbase)
↑ Оҥдой. Климат
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА " Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
↑ ^14,00 ^14,01 ^14,02 ^14,03 ^14,04 ^14,05 ^14,06 ^14,07 ^14,08 ^14,09 ^14,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Окылу сайт «Оҥдой аймак»

[Высота_н/у_моря-1] 1,0 ^1,1 Малый Яломан

[2016AY-2] 2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Топонимика-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.

[5] Onguday, Russia Travel Weather Averages (Weatherbase)

[6] Оҥдой. Климат

[7] Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА " Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

[Кучин_флора_и_фауна-8] Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.

[2010G-9] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-11] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-12] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Закон_РА_о_языках-13] Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)

[Ойношев_свод-14] 14,00 ^14,01 ^14,02 ^14,03 ^14,04 ^14,05 ^14,06 ^14,07 ^14,08 ^14,09 ^14,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]