Шашыкман

Википедия сайттаҥ
Јурт
Шашыкман
орустап Шашикман
50°47′30″ с. ш. 86°03′28″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Шашыкманныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1829[1]
Бийиги 858[2] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘691[3] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 98 % (2002)[4]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649449
АТТК-ныҥ коды 84220865001
МТТК-ныҥ коды 84620465101
Номер в ГКГН 0154723
Шашыкман (Россия)
Шашыкман
Москва
Шашыкман (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Шашыкман (Алтай Республика)
Улалу
Шашыкман
 Медиафайлдар Викискладта

Шашыкман (орустап Шашикман) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Шашыкманныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Шашыкман — чабышкан орустап долина, место, где было великое сражение[5].

Шашыкман — Чабышкан орустап поросший молодыми хвойными деревьями[5].

Шашыкман — Шашкакту-Ман деп сосколбунан турган топоним болор деп шуулте бар. Тургун јаан јашту улустын куучыныла болзо, озогы ойлордо, эмдиги јурт турган јерде, онойдо ок Шашыкман сууны оро озоктордо јербойынын эл-јоны аш салып, айландыра шаашкактап чеден тудатан болгондор. Јарлу орус этнограф, шинжуучи, немец укту В. В. Радловтын "Из Сибири(Aus Sibirien/lejpzjg,1893)[6] деп бичигинде, ороги айалганы керелеген јетирулер база бар. Шаашкак — орус тилле — «клин» дегени. Ман — чеден дегени. Табынча Шашкакту — Ман деп ат-Шашыкман болуп калган.

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ ортозында, Теректиниҥ, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ эдегинде, Шибилик ле Шашыкман суулардыҥ Урсулга киргенинде турат. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 858 метрге бийик[2].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал[7]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[8].

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар[9]. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын (орустап балобан), боро ылаачын (орустап кречет), мечиртке (орустап сова), ылаачын (орустап сапсан)[10].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Агаштардыҥ кӧп сабазы тыт ла мӧш бийиктей ӧзӧр болзо, суујакалай кайыҥ, тал, јыраалар, тайалар ӧзӧр. Тепсеҥ јайлуларда, аркаларда, ак јалаҥдарда јай келзе ӧлӧҥ-чӧп јайрада ӧзӧт. Тазыл-тамыры эм болгон чечектер ле башка-башка ӧзӱмдер кыска јайга чечектеп, ӱрен чачат. Јыдуларда, меестерде, араларда јердиҥ јиилеги, бороҥот, тожла, кызылгат, тийиҥкат быжат. Тӱжӱми јыл јылдаҥ башка, кезикте бӱдер, кезикте јок. Мӧштиҥ кӱзугыныҥ тӱжӱми эки јылдыҥ бажында болуп јат. Алтайда кӧп эндемик ӧзӱмдер (Алтайдаҥ ӧскӧ јерде ӧспӧй јат) бар, олордыҥ тоозында «Кандык алтайский». Кӧп тоолу ӧлӧҥдӧр јоголорго јеткен учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл Бичигине» кирген: алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек ле о.ӧ.т[11].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 8 ором: Олјондо, Јииттердиҥ, Октябрьдыҥ, Јеҥӱниҥ, Меесте, Садту, Шибилик, Олјондо переулок. Јурт Чуйдыҥ трагында турат. Бу Р-256 темдектӱ федерал учурлу кӧӧлик јол. Чике-Таман боочыга 34 км, Себиниҥ боочызына 69 км.

Шашыкман јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Шашыкман 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 8 км
Республикан тӧс кала Улалу 190 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 280 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 628,2 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Шашыкман керегинде баштапкы туукилик јетиру немец укту орус этнограф — шинжучи В. В. Радловтын (Wjlhelm Radloff) 1893 јылда Германияда Лейпциг калада кепке базылган «Из Сибири» (Aus Sjvjrjen) деп бичигинде айдылат. В. В. Радлов 1860 јылда Туулу Алтайда билим иш откурип,Монголдын гран — кыйузына јетире јурген. Урсул (автор — Урусул деп адап јат). Ичиле јоруктап турала, автор Шашыкманнын суузын кечкенин бичийт. «28 май. Переправились через две речушки-Талду и Шашакман» (стр. 26). Шашыкманнын суузы эмдигијурт турган јердин чике ле ортозыла одуп јат. Бу озокто айылдар турганы, улустар јатканы керегинде бичикте айдылбаганынан корзо, ол ойлордо Шашыкман јурт тозолголок эмтир.

Ээчиде туукилик јетиру 1897 јылда Туулу Алтайга Петербургтан статистико-экономикалык экспедицияла келип јурген Сергей Порфирьевич Швецовтын (1858—1930 j.j) «Горный Алтай и его население. Кочевники Бийского уезда» (том 1. 1900 j.) деп бичигинде айдылып јат. «По реке Шашакману кочуют 43 аила. Летовки находятся за поскотиной, а зимовки в поскотине, которою огорожены пашни и сенокосы; её городят все аилы вместе. … Другая, меньшая поскотина городится десятью аилами, пашни которых в ней находятся. Как сенокосами, так и пашнями пользуются подворно» (стр. 556). Мынан коргондо, ол ойлордо тургун эл-јон Шашыкман сууны оро, кобы-јиктерде јуртап, мал азыраганыла коштой, аш отургызып, јер ижин јакшы билетен болгон. Айдарда, азыйда Шашыкман оро Сары-Кобы, Кызыл-Таш, Карасуу, Чайраш, Ак-Кобы, Коолду-Арт ла Ойбок — Арка деп озоктордо аш отургызып туратандар эмтир. Тургун јаан јашту улустын куучыныла болзо, коп ло сабазында арба урендеп туратандар Эмдиги Шашыкман јурт турган јерде (Чуйдын јолы ла Сайлуман деп кырдын ортозы) коболы соокту Топитонов Кундуй деп кижи аш салып туратан. Бичикте онон ары айдылат: «Для орошения пашен и сенокосов четыре арыка, которыми пользуются поочередно устроившие их хозяева». (стр. 556). Кыра сугаратан субактардын орды эди де Шашыкман ичинде иле корунип јат. Эн ле јебрен субак Кызыл-Таштын јаланынын кунбадыш келтейинде, кырдын эдегине коштой болгон. Археологтордын темдектегениле, 700—800 јылдарда јазалган.(Археологические памятники Горного-Алтая. Соенов В. стр. 37).

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[12]2011[13]2012[13]2013[13]2014[14]2015[15]2016[3]
752↘750↘732↘718↘714↘713↘691

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 832 кижи болгон, олордыҥ 96 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[4].

Окылу тил: орус, алтай[16].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Шашыкманныҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • Орто ӱредӱлӱ школ;
  • ФАП;
  • «Кӱничек» деп балдардыҥ туразы;
  • Туристтерле иштеер комплекстер: «Айыл» ла о.ӧ.;
  • Курсак-тамак садар магазиндер;
  • Пекарня А. К. Кургуловтыҥ;
  • Почта.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Шашыкманныҥ јурт јеезезинде 2 крестьян-фермер ээлем ле 12 ИП (мал азыраары). Таҥынаҥ ээлемдер (лпх), мал азыраары.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Јуртта 1986 јылда «Јеҥӱниҥ мемориалы» ачылган. Бу памятник Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан улуска тургузылган. Алтай крайдыҥ эҥ артык мындый памятниктериниҥ тоозына кирген. Оны Шашыкманныҥ улузы бойыныҥ кӱчиле, акчазыла амадап туткан (..)[17].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Јебрен корумдар (1072—1079)[17];
  • Петроглифтер (1211)[17];
  • Мӧҥкӱсалгыштар (1211—1222)[17].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Тыбыкова А. Т. (26.07.1935—27.06.2020) — шиҥжӱчи-лингвист, баштапкы алтай филология билимниҥ докторы, профессор ӱй кижи, РАН-ныҥ тюркология комитединиҥ турчызы болгон[18]
  • Кергилов К. У. (11.01.1961) — ӱлгерчи, бичиичи, кайчы, 2015 јылда ӧткӧн јондор ортодо Кайчылардыҥ фестивалиниҥ Гран-при кайралын алган. Россияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Ӱлгерлик јуунтылардыҥ авторы, Новоалтайсктыҥ художественный училищезин, Барнаулдыҥ ГПТУ-зын (резчик по дереву), ГАГУ-ны божоткон[19].

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ Окылу сайт «Оҥдой аймак»/Шашыкманныҥ јурт јеезези
  2. ↑ 2,0 2,1 Шашикман
  3. ↑ 3,0 3,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  4. ↑ 4,0 4,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  5. ↑ 5,0 5,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  6. ↑ Радлов В. В. Из Сибири: страницы дневника — Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1989. — 749 с. - ISBN 5-02-017025-9.
  7. ↑ Onguday, Russia Travel Weather Averages (Weatherbase)
  8. ↑ Оҥдой. Климат[1]
  9. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  10. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  11. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  12. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  16. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 17,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  18. ↑ Тыбыкова А. Т. [2]
  19. ↑ Сайт газеты «Листок». 100 самых известных людей Чемальского района

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Шашыкман&oldid=36184"