Алтыгы Талду

Википедия сайттаҥ
Јурт
Алтыгы Талду
орустап Нижняя Талда
50°51′06″ с. ш. 85°58′55″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Алтыгы Талдуныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 950[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘485[2] кижи (2021)
Ук-калыктар алтайлар 98 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649431
АТТК-ныҥ коды 84220840001
МТТК-ныҥ коды 84620440101
Номер в ГКГН 0603382
Алтыгы Талду (Россия)
Алтыгы Талду
Москва
Алтыгы Талду (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Алтыгы Талду (Алтай Республика)
Улалу
Алтыгы Талду

Алтыгы Талду (орустап Нижняя Талда) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Алтыгы Талдуныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тал агаш. Тал орустап ива (дерево). Алтыгы Талду орустап имеющая тальник[4]. Талдарлу ӧзӧктиҥ алты јаны.

Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ тал ортозында, Теректиниҥ, Себи-Бажыныҥ, Сымылтыныҥ, Туйактуныҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ тайгаларыныҥ эдегинде, тайга-ташка курчаткан турат. Тӱштӱктей Карагол ичиниҥ чӧл јалаҥдары элбек јадат. Тӱндӱк јанында, тайгалар ажыра Чамалдыҥ јерлери башталат, мында аҥдык јерлер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 950 метрге бийик[1].

Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, тийиҥ, койон, шӱлӱзин, јеекен ле оок аҥдардаҥ: агас, кӧрӱк, албаа, јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, туйгактулардаҥ булан, марал, элик, тооргы. Јӱзӱн-јӱӱр куштардыҥ айлы тайга: аҥыр, турна, јерлик кас, мӱркӱт, карчага, бӧднӧ, тарал, кускун, чай, кӱртӱк, талеҥко, каргаа ла о.ӧ. Алтайда аҥ-куштардыҥ тоозы астап, кезиги чек јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл Бичигине» кийдирилген: тооргы, јуҥма, мӱркӱт, ылаачын, карчага ла о.ӧ.[7]. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын — балобан, боро ылаачын — кречет, мечиртке — сова, ылаачын — сапсан[8].

Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Агаштардыҥ кӧп сабазы тыт ла мӧш бийиктей ӧзӧр болзо, суујакалай кайыҥ, тал, јыраалар, тайалар ӧзӧр. Тепсеҥ јайлуларда, аркаларда, ак јалаҥдарда јай келзе ӧлӧҥ-чӧп јайрада ӧзӧт. Тазыл-тамыры эм болгон чечектер ле башка-башка ӧзӱмдер кыска јайга чечектеп, ӱрен чачат. Јыдуларда, меестерде, араларда јердиҥ јиилеги, бороҥот, тожла, кызылгат, тийиҥкат быжат. Тӱжӱми јыл јылдаҥ башка, кезикте бӱдер, кезикте јок. Мӧштиҥ кӱзугыныҥ тӱжӱми эки јылдыҥ бажында болуп јат. Алтайда кӧп эндемик ӧзӱмдер (Алтайдаҥ ӧскӧ јерде ӧспӧй јат) бар, олордыҥ тоозында «Кандык алтайский». Кӧп тоолу ӧлӧҥдӧр јоголорго јеткен учун «Алтай Республиканыҥ: Кызыл Бичигине» кирген: алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек ле о.ӧ.т[9].

Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 4 ором: Божулан-Оозы, Кызыл-Таҥ, Талду, Тодубай. «Короты — Алтыгы Талду» деп јолдыҥ учы, узуны 5,188 км. Јолдыҥ идентификационный темдеги 84К—30. Јакалай јолдор.

Алтыгы Талду јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Алтыгы Талду 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 21 км
Республикан тӧс кала Улалу 190 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 280 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 623,0 км-деҥ 5,9 км

Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ мында «Ленин јол» деп колхоз болгон.

Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Эл-јонныҥ тоозы
2010[10]2011[11]2012[12]2013[13]2014[14]2015[15]2016[16]2017[17]2018[18]2019[19]2020[20]2021[2]
533↘531↘518↘516↘512↗513↘509→509↗514↘491↘487↘485

Ук-калыктары[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 541 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[21].

Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • библиотека;
  • стадион;
  • јурттыҥ клубы;
  • эмчилик.

Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ, јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер.

Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (1058)[22][23].
  • Тагыл (1125)[24].

Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Ташта јурамалдар (883, 1127)[24];

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[24].

Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Байлу јер. Бака-Таш.(748)[24];
  • Байлу кырлар: Јал-Мӧҥкӱ, Таскыл, Байлу-Туу, Кындак (Сары-Туу), Туйук-Кобы (826—830)[24];
  • Байлу суулар: Аржан суу, Кыйралу Кайыҥ, Сары-Кобы(904—906,908)[24];

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[24].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  • Айдар Унатов (06.01.1988) — артист, М. С. Щепкинниҥ театрал училищезин божоткон (2009, ВТУ), П. В. Кучияктыҥ адыла адалган Национал драма театрда иштейт. «Хоомэй» деп јондор ортодо конкурстыҥ лауреады, Маньчжурия, (Китай). «Тӱрк Кабай» деп ансамбльдыҥ артизи, тӧзӧӧчизи[25].

Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

  1. ↑ 1,0 1,1 Нижняя Талда (Алтыгы Талду)
  2. ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=13263&cityname=Onguday-Russia
  6. ↑ Оҥдой. Климат[1]
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  10. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  13. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  16. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  20. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  21. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  22. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1611091022. Архивировано 1610213696.
  23. ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 24,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  25. ↑ Айдар Унатов[2]

Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Алтыгы_Талду&oldid=45631"