Чуй-Оозы
| Јурт | |
| Чуй-Оозы | |
|---|---|
| орустап Чуйозы | |
 Чуй-Оозы | |
| 50°24′18″ с. ш. 86°42′02″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Оҥдой |
| Јурт јеезе | Ийинниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 766 м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | 0[1] кижи (2016) |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| АТТК-ныҥ коды | 84220820008 |
| МТТК-ныҥ коды | 84620420131 |
| Номер в ГКГН | 0781877 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Чуй-Оозы (орустап Чуйозы) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ийинниҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Чуй-Оозы — Чуйдыҥ орустап устье реки Чуи[2].
Физико-географиялык темдектери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Географиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Бу јурт Алтай Республиканыҥ ортозында, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Теректиниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ эдегинде, Чуйдыҥ суузы ла Кадынныҥ бириккенинде 2 км јуукта турат.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 766 метрге бийик (јанында Ийин јурттыҥ кемине кӧрӧ)[3].
Климады[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Климады орто-континентал[4]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[5].
Аҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар[6]. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын (орустап балобан), боро ылаачын (орустап кречет), мечиртке (орустап сова), ылаачын (орустап сапсан)[7].
Ӧзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[8]. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт[8].
Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[9].
Јери ле јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт «Чуйдыҥ трагы» Р-256 деп федерал кӧӧлик јолдыҥ јанында турат. Јакалай јолдор.
| Чуй-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ийин | 11 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой | 85 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 280 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 370 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 714,5 км-деҥ | 0 км |
Тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јурт 2010 јылда тӧзӧлип, 2013 јылда «Чуй-Оозы» деп окылу атту боло берген[10][11].
Эл-јон[тӱзедер | кодты тӱзедер]
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
| 2010[12] | 2011[13] | 2012[13] | 2013[13] | 2014[14] | 2015[15] | 2016[16] |
| 0 | →0 | →0 | →0 | →0 | →0 | →0 |
| Эл-јонныҥ тоозы |
|---|
| 2016[1] |
| 0 |
Инфраструктуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Музей;
- Ашкана;
- Туристтерле иштеер дер;
- Конор тура.
Экономиказы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Туризм. Мал азыраары. Таҥынаҥ ээлем.
Кереестер[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Тӱӱкилик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Археологиялык[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- Јебрен корумдар (1023, 1090)[17];
- Чуй-Оозынаҥ ыраак јок «Калбак-Таш» комплекс.
Ар-бӱткендик[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].
Јарлу улузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]
-
Чуй ла Кадынныҥ бириккенинде -
Кадын ла Чуйдыҥ бириккени -
Чуй ла Кадын -
Чуйдыҥ трагы рядом Чуй ла Кадын бириккенинде -
Природно-хозяйственный парк «Чуй-Оозы» -
Чуя-Озы
Ајарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
- ↑ 1,0 1,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Иня
- ↑ http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=13263&cityname=Onguday-Russia
- ↑ Оҥдой. Климат[1]
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ 8,0 8,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Постановление Правительства Российской Федерации от 3 декабря 2013 г. № 1111 «О присвоении наименования географическому объекту в Республике Алтай»
- ↑ В республике состоялось торжественное открытие нового села — Чуйозы
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012—2014 годы
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011—2014 годы
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012—2016 годы
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
Тайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]
 Оҥдой аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Оҥдой јурт |  | |