Перейти к содержанию

Бичиктӱ-Боом

Википедия сайттаҥ
Јурт
Бичиктӱ-Боом
орустап Бичикту-Боом
50°47′37″ с. ш. 85°54′51″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Караголдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 908[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘241[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 99 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649431
АТТК-ныҥ коды 84220825002
МТТК-ныҥ коды 84620425106
Номер в ГКГН 0154516
Бичиктӱ-Боом (Россия)
Бичиктӱ-Боом
Москва
Бичиктӱ-Боом (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Бичиктӱ-Боом (Алтай Республика)
Улалу
Бичиктӱ-Боом
 Медиафайлдар Викискладта

Бичиктӱ-Боом (орустап Бичикту-Боом) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Караголдыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бичиктӱ-Боом орустап скала с писаницами[4].

Ташта бичиктерлӱ кыр, кайа.

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ тал ортозында, Теректиниҥ, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ эдегинде, Карагол сууныҥ јарадында, Карагол ӧзӧктӧ турат. Урсул ичиниҥ эмеш телкем, ачык јерлери Карагол ичи. Јайым одорлор ло кыра салар јер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 908 м метрге бийик[1].

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар агас, кӧрук, колонок, сыгырган јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар[7]. Алтай республиканыҥ ″Кызыл бичикке″ кирген куштары: ала ылаачын — балобан, боро ылаачын — кречет, мечиртке — сова, ылаачын — сапсан[8].

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртты айландыра кайалу којогорлор, кайыр ташту меестер, арка јаны койу агашла бӱркелген, кӧп саба агаш чет, јоон тыт агаштар, мӧш агаш бийиктей, јабызада ӧзӧктӧ , аралда кайыҥ, тал ла чиби. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Арка јаны кара агашту, мӧш, тыт, чиби. Аралдарда кайыҥ, тал, чиби ле јӱзӱн-јӱӱр тайалар.тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость)[8].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 6 ором: М. Ойноткиновтыҥ, Јииттердиҥ, Јараттай, Меесте, Сетерлӱниҥ, Шолхо.

«Карагол — Кулады» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат.

Бичиктӱ-Боом јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Карагол 4,2 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 20 км
Республикан тӧс кала Улалу 190 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 280 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 621,0 км-деҥ 3,4 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1863 јылда тӧзӧлгӧн[9]. Бичиктӱ-Боомныҥ јанында, Карагол сууныҥ сол јарадында, Кулады баратан јолдыҥ оҥ јанында «Бичиктӱ-Боом» деп, таш јуруктар бар. Ташта канча јӱс јуруктар кайаныҥ эдегинеҥ ала ӱстине јетире канча-канча бӧлӱк бичилген. Алтайлардыҥ кудай-кӧрӱми, айылдыҥ иштери ле јӱзӱн-јӱӱр аҥ-куштар јуралган. Мында ла јебрен руникалык бичиктер, бирӱзи тибеттиҥ санскрит тилиле бичилген.

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[10]2011[11]2012[11]2013[11]2014[12]2015[13]2016[2]
263↘262↘247↘246↘238↗245↘241

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 278 кижи болгон, олордыҥ 99 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[14]

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • јурттыҥ баштамы школы;
  • библиотека;
  • магазин;
  • јурттыҥ клубы;
  • почта.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта јаан производстволык ээлем јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары: јылкы, соок тумчукту, оок мал.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӱӱкилик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга таш (1082)[15].

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Бичиктӱ-Боомныҥ јанында петроглифтерлӱ комплекс. Чуйдыҥ трагынаҥ 5 км јанында (.)[15];
  • Ташта јурамалдар (736, 759, 760, 1109, 1110, 1147)[15];
  • Јебрен тӱрк бичиктер (761 — инв.темдеги 10354/1 А. В. Анохинниҥ музейинде) (762—770)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Байлу кыр (.)[15];
  • Байлу суу. Кара-Суу(912)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].


Мӱргӱӱр јерлер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бу јурттарда Алтайын кӧдӱрип мӱргӱйтен тагылдар бар[16].

  1. Карагол, Оҥдой аймак;
  2. Кулады, Оҥдой аймак;
  3. Боочы, Оҥдой аймак;
  4. Бичиктӱ-Боом, Оҥдой аймак;
  5. Шибее, Оҥдой аймак;
  6. Кеҥи, Оҥдой аймак;
  7. Кор Кобы, Оҥдой аймак;
  8. Јоло, Оҥдой аймак;
  9. Кайырлык, Оҥдой аймак;
  10. Јаан Јаламан, Оҥдой аймак;
  11. Кӱпчеген, Оҥдой аймак;
  12. Шашыкман, Оҥдой аймак;
  13. Оҥдой, Оҥдой аймак;
  14. Јабаган Бажы, Кан-Оозы аймак;
  15. Беш -Ӧзӧк, Шабалин аймак;
  16. Шыргайты, Шабалин аймак;
  17. Кырлык, Кан-Оозы аймак;
  18. Алтыгы Талду, Оҥдой аймак;
  19. Акјул, Шабалин аймак;
  20. Бешпелтир, Чамал аймак;
  21. Чаган-Узун, Кош-Агаш аймак;
  22. Сугаш, Кӧксу-Оозы аймак;
  23. Мӧндӱр-Соккон, Кан-Оозы аймак;
  24. Кайсын, Кан-Оозы аймак;
  25. Jабаган, Кан-Оозы аймак;
  26. Куйус, Чамал аймак.

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Чукуев В. П. (1942 ј.) — јурукчы график, Алтай Республика ла Арасей Федерациязыныҥ нерелӱ јурукчызы[17];
  • Байрымова Е. К. (1937) кыс ады Чулашева Јаманай (1937) — хирург, каланыҥ поликлиниказында хирург, Алтайский ГМИ божоткон (1961), Россияныҥ нерелӱ эмчизи (1997), Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, РА-ныҥ врачтарыныҥ Ассоциациязыныҥ «За верность профессии» (2016) деп конкурсыныҥ јеҥӱчили[18].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Бичикту-Боом
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни, 5360. Архивировано 1419269678.
  6. ↑ Оҥдой. Климат[1]
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ 8,0 8,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ Каракольское сельское поселение (недоступная ссылка). Дата обращения: 1611226822. Архивировано 1582524211.
  10. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 15,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  16. ↑ Мӱргӱӱл ӧдӧр јурттар[2]
  17. ↑ Чукуев В. П.[3]
  18. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни, 9607. Архивировано 1699697319.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Бичиктӱ-Боом&oldid=46661"