Перейти к содержанию

Талду (Оҥдой аймак)

Википедия сайттаҥ
Јурт
Талду
орустап Талда
50°50′26″ с. ш. 85°46′09″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Кеҥиниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 970[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘98[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 99 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649432
АТТК-ныҥ коды 84220855004
МТТК-ныҥ коды 84620455121
Номер в ГКГН 0154530
Талду (Оҥдой аймак) (Россия)
Талду
Москва
Талду (Оҥдой аймак) (Алтай Республика)
Талду (Оҥдой аймак) (Алтай Республика)
Улалу
Талду

Талду (орустап Талда) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Кеҥиниҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Талду — тал агаш, талду јер орустап ива, тальник[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтвй Республиканыҥ ортозында, Талдуныҥ суузы Урсулга киргенинде турат. Теректиниҥ ле Себи-Бажыныҥ јаан сындары курчай турат, јуртка јууктада кобылар: Јаан, Сӧӧктӱ,Чедендӱ, Алмарлу. Ойбок, Марчалу деп јердеҥ ары Шабалин аймактыҥ гран-кыйулары башталат. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 970 метрге бийик[1].

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱ аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Оок аҥдар јӱрет: койон, тӱлкӱ, калазак, јоонмойын, сууныҥ кӱжӱли, јараа, кӧрӱк, кумдус, ӧркӧ, момон, сарас, агас, тийиҥ,токтонок, эрлен ле оноҥ до ӧскӧ[7]. Куштар агаш-аразында кӧп: томыртка, кӱӱле, каргаа, саҥыскан, кускун, тейлеген, мечиртке, јелечи, кӧктӧш, јалбагай ла о.ӧ. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.

Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[8]. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт[8].

Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[9].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бир ором — Јаш-Корбо.

«Јабаган — Туйакты» деп 84К-132 темдектӱ регионал кӧӧлик јолдо турат.

Талду јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кеҥи8,8 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой32 км
Республикан тӧс кала Улалу180 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы270 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 612,0 км-деҥ6,3 км

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгон, озо оныҥ ады «Јаш-Корбо» болгон.

Эл-јонныҥ тоозы
2010[10]2011[11]2012[11]2013[11]2014[12]2015[13]2016[2]
138↘137↘124↘120↗123↘117↘98

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 160 кижи болгон, 99 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].

Окылу тил: орус, алтай[14].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Шибее ле Кеҥи јурттарда.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Кажы ла ээлем таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Мӧҥкӱсалгыш (1150)[15].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Байлу туу. Марчалу (843)[15];
  • Карышканда тоҥмок суу (931)[15];
  • Тӧгӧрик тайга (844)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Бардин, Александр Киндышевич (1932―2008) ― эл-јондык ишчи, маймандардыҥ јайзаҥы.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. 1 2 Талда
  2. 1 2 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. 1 2 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 22 кӱни, 7176. Архивировано 1419269678.
  6. ↑ Оҥдой. Климат
  7. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  8. 1 2 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  9. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  10. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. 1 2 3 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  15. 1 2 3 4 5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Талду_(Оҥдой_аймак)&oldid=46587"