Јаан Јаламан

Јаан Јаламан
	Јурт
Јаан Јаламан
	орустап Большой Яломан
	50°29′19″ с. ш. 86°25′03″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Оҥдой
Јурт јеезе	Кӱпчегенниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Баштапкы ады чыккан	1626
Бийиги	905 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘232 кижи (2016)
Ук-калыктар	алтайлар (100%)
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Почтаныҥ индекси	649445
АТТК-ныҥ коды	84220835002
МТТК-ныҥ коды	84620435106
Номер в ГКГН	0154515
	Јаан Јаламан Москва Јаан Јаламан (Алтай Республика) Улалу Јаан Јаламан

Јаан Јаламан (орустап Большой Яломан) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Кӱпчегенниҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Јаан Јаламан: јаан орустап большой; јалама орустап узкая полоса материи, ленты, которые повязывают на ветки деревьев^[2].

Алама орустап яблоко^[2]. Јал орустап грива коня^[2].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тал ортозында, Теректиниҥ сыныныҥ тӱндӱк — кӱнчыгыш јанында, Кадынга Јаламанныҥ суузы киргенинде турат. Кырлары сӱрекей кайыр, каскак, јолдоры кату, Кыдынныҥ јанында кызык јерде турат. Эбире Теректиниҥ, Јал Мӧҥкӱниҥ, Чуйдыҥ сындары, Кадринниҥ, Сымылтыныҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ тайгалары, Ӱлегемниҥ, Јайлугуштыҥ, Ийинниҥ суулары. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 905 метрге бийик^[3].

Климады

Климады орто-континентал^[4]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)^[5].

Аҥ-куштары

Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар куштар јӱрет. Тооргы астаган учун^[6].

Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна^[7].

Ӧзӱмдери

Кайыҥ, тыт, карагай, чиби, јойгон, аспак ла беле агаштар ӧзӧт. Јайгыда мында јер ажыныҥ тӱжӱми јакшы болот јиилек, мешке, калба, кузук. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт^[8].Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун ″Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине″ кирген. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр^[9].

Јери ле јолдоры

Јуртта 3 оромду: Јараттай, Меесте, Тӧс. Чике-Таман боочыныҥ ӱстине јетире 42 км. Јууктагы јурттар: Кыҥыраар (Кичӱ Јаламан), Ийин.

Јаан Јаламан јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кӱпчеген	31 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой	68 км
Республикан тӧс кала Улалу	270 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	360 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4200 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 694,0 км-деҥ	11 км

Тӱӱкизи

Јурт 1626 јылда тӧзӧлгӧн. Мында јаткан улус јебреннеҥ бери мал азырап, кыра салатан, озогы субактар оны керелейт. Совет јаҥнаҥ озо алтайла кобы-јик сайын ӧзӧктиҥ ичиле чачыҥы јаткан. 1922 јылдыҥ кандык айыныҥ 10-чы кӱнинде Јаламанныҥ мӧҥкӱлери ажыра Теректиниҥ сындарын Иван Долгих ажып, Катандуда Александр Кайгородовтыҥ отрядын јоголткон.

1925 јылда јуртээлем артель «Кызыл-Мечин» тӧзӧлгӧн, кийнинде ол колхоз-миллионер боло берген. 1929 јылда јаҥы школ тудулган.

1934 јылда областьтыҥ Советтериниҥ VIII-чи съездинде колхоз «Кызыл-Мечин» мал азыраарыныҥ ӱстӱги бажы деп темдектелген. Колхоз бийик једимдерлӱ болгон. Јыгалаш Бабаева ла Тарал Ептеева Оҥдой аймактыҥ талдама койчылары болгон.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[10]	2011^[11]	2012^[11]	2013^[11]	2014^[12]	2015^[13]	2016^[1]
254	↘253	↘248	↗251	↗253	↘250	↘232

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 246 кижиниҥ 100 % алтайлар болгон^[14].

Окылу тил: орус, алтай^[15].

Инфраструктуразы

орто ӱредӱлӱ школ;
эмчилик;
культураныҥ байзыҥы;
стадион;
библиотека;
почта.

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

Археологиялык

Мӧҥкӱсалгыш (780,1168,1233,1241)^[16];
Ташта јурамалдар (1233)^[16];
Јебрен тӱрк бичиктер (781)^[16].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[16].

Ар-бӱткендик

Темир кыр. Байлу (825)^[16];
Аржан суу (890)Јаан Јаламан јурттыҥ кӱнбадыш јанында 25 км ыраакта, талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2010 метрге бийикте Аржан суу бар (орустап источник, ключ). Ол республикан учурлу обьект^[16];

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[16].

Јарлу улузы

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Ајарулар

↑ ^1,0 ^1,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
↑ Большой Яломан
↑ Archive copy (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 1 кӱни, 6020. Архивировано 1419269678.
↑ Оҥдой. Климат[1]
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
↑ ^16,0 ^16,1 ^16,2 ^16,3 ^16,4 ^16,5 ^16,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

Окылу сайт «Оҥдой аймак»

[2016AY-1] 1,0 ^1,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Топонимика-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.

[3] Большой Яломан

[4] Archive copy (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 1 кӱни, 6020. Архивировано 1419269678.

[5] Оҥдой. Климат[1]

[Кр_книга_животные_РА_2017-6] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Торбоков_звери-7] Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020

[Кучин_флора_и_фауна-8] Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001

[Торбоков_флора-9] Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

[2010G-10] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-12] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-13] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Коряков-14] Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Закон_РА_о_языках-15] Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)

[Ойношев_свод-16] 16,0 ^16,1 ^16,2 ^16,3 ^16,4 ^16,5 ^16,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]