Туружаачы:Толуш/Черновик

Јурт
Оҥдой
Онгудай
50°44′53″ с. ш. 86°08′18″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Оҥдой
Јурт јеезе	Оҥдойдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1626 јыл
Текши јери	134,7 км²
Бийиги	831 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗5767 кижи (2020)
Ныктазы	42,81 кж./км²
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Почтаныҥ индекси	649440
АТТК-ныҥ коды	84220845001
ongudai-ra.ru
Оҥдой Москва Толуш/Черновик (Алтай Республика) Улалу Оҥдой
Медиафайлдар Викискладта

Оҥдой (орустап Онгудай) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Оҥдойдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

перевод — Онгудай (алт. Оҥдой) — село Онгудайского района Республики Алтай Российской Федерации, образует Онгудайское сельское поселение и является его административным центром, крупнейший населённый пункт Онгудайского муниципального района.

Этимологиязы

Оҥдой — Урсул сууныҥ оҥ келтейи, Оҥдой орустап правобережье.

моҥолдоп Онгэ — пещера, впадина; -дой — аффикс обладания;

моҥолдоп Оҥдой — имеющий пещеры, впадины.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Оҥдой јурт Туулу Алтайдыҥ ортозында, Урсул ичи ӧзӧктӧ турат. Алтайдыҥ чике ле тал ортозында. Айландыра Јал-Мӧҥкӱниҥ, Теректиниҥ сындары, Туйактуныҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ тайгалары, Чике-Таманныҥ, Себиниҥ боочылары. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 831 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду).

Аҥ-куштары

Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын (орустап балобан), боро ылаачын (орустап кречет), мечиртке (орустап сова), ылаачын (орустап сапсан).

Ӧзӱмдери

Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт. Тайга-тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт.

Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ..

Јери ле јолдоры

Оромдоры: Оҥдой јурт республика ичинде јаан јурттардыҥ бирӱзи, 74 ором.

Коштой деремнелер: Ӧлӧти, Шашыкман. Текши јери 13575,8 га. Јурт ажыра федерал кӧӧлик јол ӧдӧт. Р-256 темдектӱ «Чуйдыҥ трагы». Јурт Р-256 темдектӱ «Чуйдыҥ трагы» деп федерал учурлу кӧӧлик јолдо турат. Бастыра аймактарла, республикан тӧс калала, коштой региондорло колбу тудар эптӱ јолдорлу. Себиниҥ боочызына јетире 76 км. Чике-Таманныҥ боочызына јетире 26 км.

Оҥдой јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой	0 км
Республикан тӧс кала Улалу	200 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	290 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 634,4 км-деҥ	0 км

Тӱӱкизи

Јурт 1626 јылда тӧзӧлгӧн. Тӱӱкилик бичиктерде јурттыҥ ӧзӱми Арасейдиҥ калыктары ла калка-монголдордыҥ ортозында саду тыҥыганыла колбулу деп берилет. П.Киприанов заимка туткан, оноҥ оруссып калган крестӱ алтай кижи А. С. Хабаров 1857 јылда мында баштапкы мӱргӱӱр тура туткан. Какорин деп саду ӧткӱрип турган кижи миссионерский тура туткан. Табынча бери Мыйту, Шабалин, Улалу јурттардаҥ крестӱ алтайлар кӧчӱп келгендер. 1861 јылда Оҥдойдо церковно-приходской школ тудулган, бери Томский губернияныҥ Супруненко деп губернаторы келип јӱрген, Туулу Алтайга улус кӧчӧри јанынаҥ сурактарды шиҥдеген. Оҥдой кӧчкӱндер экелетен 26 јурттыҥ тоозына кийдирилген. Ол ло ӧйдӧ Чуйдыҥ трагында орто Россиянаҥ крестьяндар кӧчӧтӧн јурттар темдектелген: Топучий, Туйакты, Ӱлегем (Хабаровка), Кӱпчеген, Ийин-Оозы эмдиги Ийин, Јодро, Чибит, Курай, Айгулак ла Кош-Агаш. 1879 јылда Оҥдойго јаҥы кӧчкӱндер келип баштаган. Ол тушта Оҥдойдо 522 кижи јаткан, олордыҥ 268 кижи орус — крестьяндар, ямщиктер, садучылар, теермендер ле тере уужаштыҥ ишчилери. Алтай улус кӧп сабазы кош тартышта, аҥдашта, кузук белетеште иштеген.

1905 јылда В. В. Сапожников јурт керегинде бичиген:

«Жизнь в Онгудае очень дорога. Устройство колесного пути по Чуйскому тракту, проведение телеграфа, транспортирование кладей (в Онгудае есть транспортная контора Вавинского), проезжающие купцы и путешественники приучили местных жителей».

Оҥдой јуртла М. В. Чевалковтыҥ салымы јуук тудуш. Михаил Васильевич Чевалковтыҥ јӱрӱми 70 јылдыҥ туркунына Алтайский духовный миссияла тудуш болгон. 1844 јылда Чевалков миссияга тилмеш (орустап переводчик) болуп ишке кирген, 25 јыл иштеген. Миссия, алтайларды тургун јатсын деп ремеслого ӱреткен, Михаил Чевалков јилбиркеп кузнец, плотник, столяр, кожевенный иштерге ӱренген. Ол Алтайды, тилди, албатыныҥ оос чӱмдемелдерин, чӱм-јаҥдарын јакшы билер учун Туулу Алтайга келген билимчилерди, јорыкчыларды баштап тилмеш болуп јӱрген. Ол тоодо академик-тюрколог В. В. Радлов, Азияныҥ шиҥжӱчилери Г. Н. Потанин ле Н. М. Ядринцев, сибирдиҥ фольклористи Н. Ананьин.

1856—1857 Оҥдойдо правослывный орус духовный миссияныҥ јеезези тӧзӧлгӧн. 1860 јылда баштапкы школ ачылган, 1881 јылда школго јаҥы тура тудулган.

1879 јылда Успенский храм ачылган, 1881 јылда оны освящать эткен. 1908 јылда Святитель Иннокентий Иркутскийдиҥ храмы тургузылган.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
1939	1959	1970	1979	1989	2002	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019
3230	↗3328	↗3737	↗4472	↗5399	↘5376	↗5655	↘5637	↘5590	↘5534	↘5525	↗5526	↗5586	↗5642	↗5721	↗5739
2020
↗5767

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 5376 кижи болгон, олордыҥ 45 % орустар, 51 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон .

Инфраструктуразы

• Аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары;
• С. Т. Пекпеевтиҥ адыла адаган орто ӱредӱлӱ школ;
• интернат;
• аймактыҥ библиотеказы;
• культураныҥ байзыҥы;
• аймактыҥ эмчилиги;
• аптека — ;
• магазин — ;
• саду эдер јер (рынок) — 1;
• ашкана;
• почта;
• конор тура — 2;
• кӧӧликтер јепсеер јер;
• АЗС;
• агаш јарар јер;
• эткомбинат;
• турбаза.

Радиојетирӱ:

• 71,66 МГц «Россияныҥ радиозы» + јербойыныҥ јетирӱлери ГТРК «Горный Алтай»;
• 102,1 МГц «Алтай FM»;
• 102,9 МГц «Алиса FM».

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ.Аргачылар (ИП), мал азыраары.

Кереестер

Тӱӱкилик

• В. И. Ленинге кереес (1969 ј., Советский, 78);
• Алтайда Совет јаҥ тургускандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1933 ј., Советская,78);
• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга памятник (1974 г.,ул. Советская, д. 95);
• Мактыҥ мемориалы (славы) (1020).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Археологиялык

• Оҥдойдыҥ ичинде јебрен корумдар 15-20 кире (741);
• Јебрен мӧҥкӱсалгыштар (855,856);
• Ташта јурамалдар (978,1094);
• Кырышкан (1015);
• Мӧҥкӱсалгыш (1069);
• Куру-Айры (1128,1129-1135).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Ар-бӱткендик

• Тагыл (1123);
• Темир тумчук туу (846);
• Баспак туу (847);
• Ак-Сойоҥ (848);
• Тонош (849);
• Балбак Мӧш (850);
• Аҥду таш (1095).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

• 
  Урсул суу
• 
  Оҥдойдыҥ кӱри
• 
  Ленинниҥ тепсеҥи

Јарлу улузы

• Саруева А. Ф. (05.12.1914—11.11.1980) — ӱлгерчи. 1958 јылдаҥ ала СССР-диҥ бичиичилер Биригÿзиниҥ турчызы;
• Каташ, С. С. (25.12.1925—2003) — филология билимдердиҥ докторы, профессор, публицист, критик ГАГУ-ныҥ ӱредӱчизи, алтай литератураныҥ билим монографиялардыҥ, статьялардыҥ авторы.

Тайантылар

• Окылу сайт «Оҥдой аймак»
• Улицы села Онгудай